Kościelska M. (2000) Psychologia kliniczna dziecka. w: Strealu J. (red) Psychologia. Podręcznik akademicki T.III, Gdańsk GWP. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. (1997) Kraków — Warszawa, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” http://www.pstis.pl/pl/html/index.php?v2=block&str=podstrona_slownik „Uczeń z dysleksją w szkole” M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Operon, Gdynia 2004

Alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol Syndrome – FAS)

U źródła alkoholowego zespołu płodowego (FAS) jest alkohol, który przechodząc przez łożysko wnika do tkanek rozwijającego się płodu.

Będąc trucizną zaburza prawidłowy tok wzrastania dziecka i może doprowadzić do powstawania wrodzonych wad. FAS rozpoznaje się na podstawie następujących kryteriów: charakterystyczne rysy twarzy, mniejszy obwód głowy, spłaszczone policzki, małe oczy, cienką górną wargę, wygładzoną rynienkę podnosową i małożuchwie, niski wzrost i waga ciała zarówno po urodzeniu, jak i w późniejszych okresach rozwoju, uszkodzenia obwodowego układu nerwowego, przejawiające się opóźnionym rozwojem, zaburzeniami emocjonalnymi i obniżonym poziomem intelektu. Dzieci z FAS w momencie narodzin są drżące i nadpobudliwe, mają trudności z jedzeniem, są nadwrażliwa na bodźce, mogą mieć hypertonię (zbyt duże napięcie mięśniowe) lub hypotonię (zbyt małe napięcie mięśniowe) lub jedno i drugie. Dzieci z FAS mają często trudności w szkole ze względu na objawy uszkodzenia układu nerwowego: deficyty uwagi i pamięci, nadaktywność, trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych (matematyka, czas, pieniądze), nieumiejętność rozwiązywania problemów, trudność w uczeniu się na błędach, słaba ocena sytuacji, niedojrzałe zachowanie czy słaba kontrola impulsów. Alkoholowy zespół płodowy uważany jest za trzecią wiodącą przyczynę opóźnienia umysłowego i pierwszą, której można uniknąć. Ponieważ aktualny stan wiedzy nie pozwala określić, czy istnieje „bezpieczna” ilość alkoholu, którą może wypić kobieta w ciąży bez ryzyka uszkodzenia swego nienarodzonego dziecka, kobiecie, która chce zajść w ciążę, i tej, która już jest w ciąży, zaleca się całkowite unikanie alkoholu.

Analiza i synteza – czynność polegająca na wyodrębnianiu elementów z całości i złożeniu wybranych elementów w całość; czynności te dotyczą procesów poznawczych, doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu.

Analiza głoskowa – umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy – głoski.

Analiza sylabowa – umiejętność rozkładania słów na sylaby.

Anoreksja - anoreksję (jadłowstręt psychiczny) diagnozuje się, gdy występują wszystkie cztery wymienione niżej objawy (u dzieci – pięć objawów):

• spadek wagi (lub, u dzieci, brak przybytku wagi) prowadzący do masy ciała o co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej w stosunku do wieku i wzrostu (indeks wagi ciała wynosi poniżej 17,5 kg/m2); spadek wagi jest narzucony samej sobie poprzez unikanie „tuczącego” pożywienia; a ponadto za pomocą jednej z następujących czynności: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące
• ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych; samoocenianie siebie jako osoby otyłej oraz zaburzający strach przed przytyciem, co prowadzi do narzucania samej sobie niskiego progu wagi ciała; obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli nadwartościowej; zaburzenia endokrynne przejawiające się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji

Leczenie anoreksji wymaga niekiedy hospitalizacji w celu ratowania życia zagrożonego wskutek wyniszczenia organizmu długotrwałą głodówką. Wówczas celem oddziaływań medycznych jest przywrócenie równowagi elektrolitowej oraz podniesienie wagi ciała do poziomu odsuwającego zagrożenie życia pacjentki. W dalszej kolejności należy stosować psychoterapię.

Autyzm

Autyzm dziecięcy jest zaburzeniem rozwojowym, charakteryzującym się trzema głównymi cechami patologii funkcjonowania:

• skrajnym unikaniem przez dziecko kontaktów z innymi ludźmi,
• potrzebą zachowania niezmienności otoczenia,
• poważnym zaburzeniem mowy.

Zazwyczaj nieprawidłowości zaczynają ujawniać przed 3. rokiem życia.

Najbardziej charakterystyczne jest wycofywanie się dziecka z wszelkich kontaktów, które może przybrać trwały charakter, co na płaszczyźnie osobowej prowadzi do niemożności dokonywania wymiany uczuciowej. Dorośli powinni tu pełnić rolę przewodników w poznawaniu świata i porządkowaniu doświadczeń. W przeciwnym wypadku ograniczeniu ulega rozwój intelektualny, nie rozwija się mowa, z czego wynikają poważne konsekwencje dla myślenia.

W takiej sytuacji obserwuje się u dzieci autystycznch przywiązanie do „talizmanów”, stereotypie ruchowe (ciągłe powtarzanie tych samych gestów), mowę echolaliczną (powtarzanie całości lub części usłyszanych wypowiedzi), różne sposoby redukcji napięcia (np.: darcie papierów, przelewanie wody itp.)

Obok takich objawów dzieci autystyczne często charakteryzuje cały szereg niespecyficznych problemów, jak: fobie, zaburzenia snu i odżywiania, napady złości czy agresja.

W przypadku większości dzieci autystycznych zauważalny jest również brak spontaniczności i pomysłowości w organizowaniu sobie wolnego czasu, a także trudności w podejmowaniu decyzji dotyczących złożonych czynności.

Błędy specyficzne – błędy popełniane podczas pisania, typowe dla występowania dysleksji rozwojowej; mogą być charakterystyczne dlazaburzeń funkcji wzrokowych, bądź funkcji słuchowo-językowych.

Bulimia

Bulimia (żarłoczność psychiczna) jest zespołem charakteryzującym się okresowymi napadami obżarstwa i nadmierną koncentracją na kontroli masy ciała. Pacjentki z bulimią stosują skrajne metody przeciwdziałania przybieraniu na wadze. Pod wieloma względami żarłoczność psychiczna jest podobna do jadłowstrętu psychicznego. Podobnie jak w anoreksji, chorują głównie kobiety, ale pierwsze objawy występują w nieco późniejszym wieku. Zaburzenie to pojawia się niekiedy jako dalszy ciąg przewlekłego jadłowstrętu (chociaż bywa także odwrotna kolejność). Zdarza się, że stan pacjentki z jadłowstrętem ulega poprawie, tj. przybiera ona na wadze, pojawiają się miesiączki, ale pacjentka zaczyna przejadać się i wymiotować.

W leczeniu bulimii stosuje się głównie psychoterapię. Mniejsze zastosowanie znajdują niekiedy także leki przeciwdepresyjne.

Ćwiczenia słuchowe – ćwiczenia usprawniające działanie analizatora słuchowego.

Ćwiczenia wzrokowe – ćwiczenia usprawniające działanie analizatora wzrokowego; są często połączone z usprawnianiem motoryki rąk oraz współdziałaniem ręki i oka, czyli koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Deficyty rozwojowe – opóźnienia rozwoju psychoruchowego, wolniejsze tempo rozwoju pewnych funkcji; mogą obejmować większy obszar – wtedy są parcjalne (np. motoryki dużej i małej), mniejszy – fragmentaryczne ( motoryki rąk).

Dostosowanie wymagań edukacyjnych – zastosowanie takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc mocne strony i dysfunkcje rozwoju i funkcjonowania dziecka. Dostosowanie wymagań może być zastosowane ze względu na niższe niż przeciętne możliwości intelektualne ( zaburzenia i odchylenia rozwojowe) lub specyficzne trudności w uczeniu się ( dysleksja rozwojowa).

Dysleksja rozwojowa – zespół specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu; w ramach tego syndromu wyróżnia się trzy terminy: dysleksja, dysortografii, dysgrafia. Określenie rozwojowa oznacza, że trudności ujawniają się od początku nauki szkolnej. Specyficzne trudności w opanowaniu czytania i pisania są konsekwencją zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji (zaliczamy tu funkcje językowe, spostrzeganie, motorykę, uwagę i pamięć). Specyficznych trudności w uczeniu się nie rozpoznaje się u dzieci z: inteligencją niższa niż przeciętna, niepełnosprawnością intelektualną, niedosłuchem i niedowidzeniem, chorobami neurologicznymi ( takimi jak – epilepsja, dziecięce porażenia mózgowe, po urazach głowy lub zapaleniu opon mózgowych), zaniedbanych środowiskowo.

Zaburzenia te mogą występować w formie trudności o węższym zakresie:

• Dysleksja – trudności w opanowaniu umiejętności czytania.
• Dysgrafia – trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma.
• Dysortografia – trudności w opanowaniu poprawnej pisowni.

Pomoc specjalistyczną udzieloną dzieciom ze specjalnymi trudnościami w czytaniu i pisaniu określa się mianem terapii pedagogicznej lub terapii psychopedagogicznej. Oddziaływania te mają charakter korekcyjno — kompensacyjny. Oznacza to, że są ukierunkowane na usprawnianie zaburzonych funkcji (korekcja) oraz na wspomaganie funkcji dobrze rozwijających się (kompensacja), które mogą stać się wsparciem dla zaburzonych lub zastąpić je w razie potrzeby.

Dyspraksja – „syndrom niezgrabnego dziecka”; jest to trudność w zrozumieniu (zaplanowaniu co zrobić) i wykonaniu czynności ruchowych (jak to zrobić) w sposób płynny, skoordynowany, ekonomiczny, w prawidłowej kolejności od początku do końca. Przyczyną dyspraksji rozwojowej są zaburzenia funkcji czuciowo-ruchowych (dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych) i schematu ciała. Dzieci z dyspraksją są niezgrabne ruchowo (potykają się i często są poobijane, poruszając się, potrącają przedmioty i osoby), mają opóźnienia w zakresie samoobsługi (trudności z nauką zapinania i odpinania guzików, suwaków, wiązania sznurowadeł, ubierania i rozbierania się, posługiwania się sztućcami itp.). Mają wolniejsze tempo pracy, a ich działania są często nieefektywne mimo dużego nakładu pracy, wymagają znacznie więcej pomocy ze strony rodziców i opiekunów niż inne dzieci w ich wieku mimo, że ich rozwój intelektualny jest prawidłowy. Nie mają zdolności do generalizacji zachowań – nie potrafią planu działania modyfikować stosownie do nowych okoliczności. Problemom ruchowym towarzyszą zwykle również problemy emocjonalne, gdyż dzieci z dyspraksją często doświadczają niepowodzeń.

Problemy planowania ruchowego dotyczą zarówno motoryki dużej, jak i małej, ale mogą występować również w obrębie aparatu artykulacyjnego i nazywane są wówczas dyspraksją oralną. Zaburza ona rozwój mowy i artykulacji. Ciężka, stosunkowo rzadziej występująca forma dyspraksji nazywa się apraksją.

Fobia - termin wywodzący się z grec., oznaczający obawę, strach lub przerażenie; zgodnie z tą etymologią poszczególne fobie mają dodane różne greckie określniki tego rdzenia, np. pyrofobia = fobia ognia, nyktofobia = fobia nocy. W typowym postępowaniu psychiatrycznym zaklasyfikowanie jakiejś reakcji czy zachowania jako fobii uwarunkowane jest występowaniem kilku czynników, m.in. stały i intensywny lęk, nieodparta potrzeba ucieczki bądź unikania przedmiotów lub sytuacji wyzwalających reakcję fobijną; ponadto lęk musi być irracjonalny oraz niezgodny ze zdrowym osądem

Integracja sensoryczna jest to proces neurologiczny, w którym mózg odbiera pochodzące ze wszystkich zmysłów informacje, rozpoznaje je, interpretuje, segreguje oraz łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, w celu wykorzystania ich do wytworzenia adekwatnej reakcji organizmu, uwzględniającej zmieniające się warunki otoczenia. Inaczej, jest to taka organizacja wrażeń, by mogły zostać właściwie użyte do celowego, efektywnego działania.

Kontrakt terapeutyczny

Zgodnie z zasadami zawierania kontraktu wyłożonymi przez Johna Enrighta, kontrakt terapeutyczny to uzgodnienie przez psychoterapeutę i klienta warunków odpowiednich do stosowania psychoterapii. Obejmuje ustalenie, czy pacjent wziął na siebie odpowiedzialność za decyzję o podjęciu psychoterapii, czy też przyszedł ze względu na kogoś innego i nie zamierza się w nią angażować; ustalenie, co jest celem terapii, czy pacjent uważa cel terapii za możliwy do osiągnięcia; jakie są konkurencyjne motywy (jakie nowe problemy mogą się pojawić, gdy cel zostanie osiągnięty) oraz, czy osoba terapeuty jest odpowiednia dla pacjenta.

Szeroko rozumiany kontrakt terapeutyczny może obejmować także inne ustalenia.

Lateralizacja – to funkcjonalna przewaga stronna ciała człowieka, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej. Nie ogranicza się ona wyłącznie do pracy rąk (choć w czynnościach manualnych najłatwiej ją obserwować), ale dotyczy również nóg oraz parzystych narządów zmysłów: wzroku i słuchu. Jest pochodną dominacji półkulowej mózgu. Wyróżniamy następujące rodzaje lateralizacji: jednorodna – może być prawostronna (dominują kończyny i narządy zmysłów po tej samej – prawej stronie ciała, wskazuje na dominację półkuli lewej) lub lewostronna (czyli analogicznie – po lewej stronie ciała i świadczy o dominacji półkuli prawej); niejednorodna (inaczej zwana skrzyżowaną) – polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie ciała (np. dominuje ręka lewa, a noga, oko i ucho prawe) oraz nieustalona – brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu.

Molestowanie seksualne

Molestowanie seksualne to wykorzystywanie własnej przewagi fizycznej lub psychicznej w celu zmuszenia innej osoby do zaspokojenia swoich potrzeb seksualnych.

Motoryka duża – sprawność ruchowa całego ciała, w tym np. zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania.

Motoryka mała – sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów, ich precyzji; czynności manualne niezbędne podczas samoobsługi, rysowania, pisania.

Nadwrażliwość (obronność) sensoryczna, może dotyczyć każdego systemu: dotykowego, wzrokowego, słuchowego, przedsionkowego, rzadko – propriocepcji. Wiąże się z nietolerancją na pewien rodzaj bodźców, które odbierane są jako nieprzyjemne oraz wygórowanymi, nieadekwatnymi reakcjami na nie (obniżony próg pobudliwości). Jest deficytem neurofizjologicznym, a bywa mylnie interpretowana jako problem natury emocjonalnej, ze względu na towarzyszące jej często zachowania takie jak nadpobudliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, czasem nawet agresja, itp.

Neuroplastyczność – plastyczność neuronalna, czyli zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Polega na zwielokrotnianiu połączeń synaptycznych i dokonuje się przez całe życie, chociaż najintensywniej we wczesnym dzieciństwie. To dzięki niej uczymy się i uruchamiamy mechanizmy kompensacyjne (naprawcze). Plastyczność neuronalna zależy od motywacji do wykonywania ćwiczeń i zadań, krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji oraz różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój. Plastyczność mózgu ma zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców sensorycznych.

Pamięć – zdolność zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji. Może być świeża, bezpośrednia – wykorzystywana zaraz po ekspozycji bodźca lub odroczona – po pewnym odstępie czasowym.

Pamięć wzrokowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy, odpowiada za odpowiednie zapamiętywanie m.in. znaków graficznych i liter.

Pamięć słuchowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej (zapamiętywania spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych) i dzięki temu do przyswajania wiedzy.

Percepcja – organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych w celu zrozumienia otoczenia; jest to świadoma reakcja narządu zmysłowego na różne bodźce zewnętrzne.

Percepcja słuchowa- jest to zdolność do odbioru dźwięków, ich rozpoznawania i różnicowania, a także interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń (zdolność słuchowego spostrzegania, różnicowania wyrazów, sylab, głosek).

Zaburzenia percepcji słuchowej – słuchowe zaburzenia odbioru mowy, które nie są uwarunkowane niedosłuchem, lecz zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, wynikającymi z nieprawidłowego funkcjonowania odpowiednich okolic mózgu, głównie w lewej półkuli, gdzie zlokalizowany jest ośrodek korowy słuchowy.

Percepcja wzrokowa – jest to zdolność do postrzegania i różnicowania kształtów, obrazów, rejestrowania położenia przestrzennego elementów.

Zaburzenia percepcji wzrokowej – zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów.

Przemoc w rodzinie

Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody. Doświadczanie przez dziecko przemocy fizycznej lub bycie jej świadkiem może być przyczyną problemów emocjonalnych w dorosłym życiu. Nie mniej, a często jeszcze bardziej destrukcyjne działanie mogą wywierać wulgarne wyzwiska, poniżanie i groźby (straszenie przemocą).

Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że:

1. Jest intencjonalna. Przemoc jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie ofiary.
2. Siły są nierówne. W relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą. Ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy.
3. Narusza prawa i dobra osobiste. Sprawca wykorzystuje przewagę siły narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.).
4. Powoduje cierpienie i ból. Sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony.

Zgodnie z art. 207§1 Kodeksu Karnego, przemoc w rodzinie jest przestępstwem.

Rozwój psychoruchowy – całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjno- poznawczych oraz motorycznych) rozwijających się od urodzenia i przechodzących przez różne stadia. Najlepiej jest jeśli przebiega on harmonijnie.

Rozwój psychoruchowy nieharmonijny – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer, np. niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyśpieszeniem.

Rozwój psychoruchowy zaburzony – zakłócenia rozwoju ze względu na tempo, rytm oraz dynamikę.

Ryzyko dysleksji – obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka (deficyt rozwoju funkcji uczestniczących w czynności czytania i pisania), które zapowiadają wystąpienie dysleksji.

Słuch fonemowy – to zdolność różnicowania głosek podobnie brzmiących np.: z-s koza – kosa. Trudności w tym zakresie są przyczyną błędów w pisowni zmiękczeń, zapisywaniu i-j, odróżnianiu głosek nosowych om, em, on, en, pisowni głosek dźwięcznych z-s, k-g.

Zaburzenia słuchu fonemowego – trudności w spostrzeganiu dźwięków mowy, a więc w odróżnianiu głosek i różniących je cech dystynktywnych (np. z-s – różni tylko jedna cecha dystynktywna dźwięczność).

Zaburzenia umiejętności fonologicznych – trudności w operowaniu cząstkami mowy (sylabami, głoskami, cząstkami wyrazów). W ich wyniku pojhttp://www.gazeta.pl/0,0.htmlawiają się takie charakterystyczne błędy jak:

• W pisaniu: przestawianie i opuszczanie liter, końcówek wyrazów, wolne tempo pisania, błędy w pisaniu ze słuchu.
• W czytaniu: długo utrzymujące się głoskowanie, wolne tempo, brak płynności, trudności z rozumieniem czytanych treści.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ang. attention-deficit hyperactivity disorder, ADHD; attention deficit disorder, ADD) zespół zaburzeń charakteryzujący się nadmierną aktywnością (hiperaktywnością, nadruchliwością), brakiem koncentracji uwagi oraz pobudliwością. Choć objawy te pojawiają się w dzieciństwie, zespół może być rozpoznany dopiero w późniejszych latach życia. Występuje często. Objawy: dziecko nie jest w stanie koncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności, popełnia błędy wynikające z niedbałości; często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi; często zapomina o różnych codziennych sprawach; często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia. O nadruchliwości, świadczą takie zachowania jak: dziecko często jest w ruchu; „biega jak nakręcone”; wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia; często jest nadmiernie gadatliwe. Kolejna charakterystyką dziecka jest impulsywność: często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej; często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy). By zdiagnozować ADHD objawy zaburzenia dziecka muszą ujawnić się przed 7 rokiem życia, występować przynajmniej w dwóch różnych typach sytuacji (np. w szkole i w domu) oraz w istotnym klinicznie stopniu upośledzać jego funkcjonowanie w którejś z dziedzin życia. Trzeba także wcześnie wykluczyć możliwość, że wymienione zachowania są symptomami innego zaburzenia.